پێشەکی




دیناسور لە خشۆکە کۆنە بەردینەکان دا ئەنرێن  کە خۆی لە 1000 جۆر ئەبینێتەوە  کە جیوازیان هەیە لە قەبارەو شێوەیا  كامباتوسورس



مێژووی ديناسوورەکان




دەرکەووتنی ئەم بوونەوەرە لەسەر زەوی .. ئەگەڕێتەوە بۆ 230 ملیۆن ساڵ ... لە گەڵ دۆزینەوەی ستوريكوزور کە کۆنترین جۆری یەتی  کە قەبارە بچووک بوە کە لە 2 مەتر زیاتر نەبوەو کە جۆرێکی چالاک و خێرا بووە لە چاوو قەبارەیا  کە گۆشت خۆر و گیا خۆری تیابوە ..    هەڵبەت زووربەی زۆری ئەم جۆرە بە فەنا چوون و ڕێخۆش کەر بوون بۆ  جۆرەکانی تر کە تیایاندا هەبووە زۆر بچووک بون کە هەندێکیان بەس 60 سم  تا ئەگاتەگیاخۆری  جۆری (ئەلاباتوزور) کە درێژی گەشتۆتە (27) مەتر..  و (5) بۆ (10) مەتری تیابوە وەک شاخدار (تريسيراتوريس ) هەر وەها نابێ جۆرە هێرش بەرە گۆشت خۆرەکانیشمان بیر چێ وەک ( تيرانوزور) و (ئەلاليوزور) کە درێژی یەکەی ئەگاتە (12) مەتر .





زاوو زێکردنیان



هەڵبەت دیناسوور هێلکە کەرە وەک زووربەی خشۆکەکان و باڵندە ک لەم ڕۆماندا ئەناسرێن.. وە دەر کەووتوە کە هێلانەکانیان وەک خشۆکەکانی ئەم سەردمە بنیاد ئەناو لە مان شوێن هێلکەی داهاتوی دا ئەنا واتە بەدەگمەن شوێنی ئەگۆڕی .





فەنا چوونی دیناسۆرا






ئەگەڕێتەوە بۆ (65)ملیۆن ساڵ  پێش ئێستە کە لە هەمان سەردەمدا 100/75 بوونەوەرەکان و ڕووەکەکانی سەر زەوی بە فەنا چوون  .. هەڵبەت تا ئێستە (80) لێکۆڵینەوەی پسپۆڕان هەیە دەر بارەی هۆی فەنا چوون !! بەڵام لەدوای دۆزینەوەی شوێنەواری نێزەکێک لە  (مەکسیک ) کیشوەری ئەمەریکا .. ئەوو لێکۆڵنەوەیە پشت ڕاست ئەکات کە هۆکەی بۆ ئەوو پیا کێشانە ئەگەڕێنێتەوە کە تا ئێستە ئاسەواری ماوە کە گەوورەی ئەوو چاڵە لە نێوان (10 بۆ 20 کیلۆمەترە)   کە لەوو لێکۆڵینەوەیەدا هاتوە کە  بە هۆی ئەوو پیا کێشانەدا تەقینەوەیەکی گەوورە درووست بوە کە خۆڵ و تەپووتۆزی ئەوو پیا کێشانا ساڵانێکی زۆر ڕێگر بوە لە گەشتنی تیشکی خۆر بۆ زەوی و دواتر تێک چوونی کەش و هەواو کە بەلای ساردی دا ئەڕۆشت و نەهێشتنی ئەوو ڕووەکانەی کە زووربەی زۆری دیناسوورە کان لەسەری ئەژیان .. هەرچەندە دەرگای لێکۆڵینەوە جارێ دانەخراوە بۆ ئاشکرا کردنی هۆی سەرەکی ئەم فەنا الدينصورات .




هەندێ جۆری دیناسوور



1- ACANTHOPHOLIS ( ئەكانثو فوليس )





ئەلاكانثوفوليس واتە ترازوی ئاڵۆز کە لە جۆرە سەرەتای یەکانی دیناسۆر دا ئەنرێ  کە لە سەردەمی (دەباشیری واتە پێش  91-115 ملێون  ساڵ ) .

لە جۆری چوار قاچ بووە و جەستەی پارێزراوو بوە ... گیا خۆر بوە ، چەند  پارێزەرێکی بزماری هەبوە کە لە ملی یەوە و بەدرێژای سووقانی سەرەکی پشت، درێژی 10 پێ بوە واتە 4 مەتر و کێشی 380 کیلۆ بوە
ناوودانانی لە لایەن زانای جیهانی ئەحیا (تۆماس ئەتش ) کە بەریتانی بوو لە ساڵی 1865 مسمي الأكانثوفوليس بهذا الاسم من قبل عالم الأحياء البريطاني توماس إتش عام 1865 م
چوونکە پاشماوە بەن بەبەردینەکانی لە بەریتانیا دۆزرایەوە
ڕیز ەند کردنی زانستسی ئەلاكانثوفوليس
بەم شێوەیەیە




Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Ornithischia
Suborder Thyreophora
Family Nodosauridae
Genus Acanthopholis


Acrocanthosaurus -2 ( ئەكروكانثو سوروس )





ئەلاكروكانثو سوروس  لە جۆرە دڕەندە کان دا ئەنرێ  و درێژی لە نێوان 30 بۆ 40 پێ یە کە ئەکاتە 9 بۆ 12 مەتر و کێشی 5000 پاوەدە واتە 2300 کیلۆغرام ، وە 68 دانی زۆر تیژی هەیە
  ،وە دوو دەستی هەیە کە هەر یەکەیان پەنجە ی پێ وەیە کە نینۆکێکی نیمچە خوارەوە بوی تیژی پێوەی ،

دەرکەووتنی ئەلاكروكانثوسوروس پێش  105-115 ملیۆن ساڵ واتە لە سەردەمی دەباشی ری دا بووە

ل گۆشت خۆرەکانە و وەک باس مان کرد زۆر دڕندەوو هێرش بەرێکی ترسناک بوە
وە لەسەر دوو قاچ ڕۆشتوە و خاوەنی ماسوولکەیەکی بەهێز بوە
پاش ماوەی ئەلا كروكانثوسوروس لە ئۆكلاهوما ، تكساس ، و يوتای نەتەوە یەک گرتووە کانی ئەمەریکا، ناوو نانی لە لایەن هەردوو زانا  ی لێکۆڵینەوە کۆنەکان ( ستوفال و لانجستون) ساڵی 1950 م





Albertosaurus -3 (( ئەلبيرتوسوروس ))


ئەلبيرتوسوروس لە کۆتای سەردەمی دەباشیری ژیاوە واتە نزیکەی 74-76 ملێون ساڵ
درێژی 30 پێ بوە کە یەکسانە بە 9 مەتر و کێشی نزیکەی 2500 کیلۆغرام بوە
ئەلبيرتوسوروس سەرێکی گەوورەی هەبوە و قەبارەی گەوورەو خاوەنی دانێکی زۆر تیژ بوە ، بەشی سەرەوەی  17 -19 دان بوو   بەشی خوارەوەی 14-16دان بوو ، وە لەپشت هەموو دانێک دانێکی تر هەبوو  وە خاوەنی کلکێکی درێژە بۆ پارسەنگ کردن بەکاری ئەهێنی .




ئەلبيروتوروس لە گۆشت خۆرە کانا،، زانایان وای بۆ ئەچن کە ڕەنگە لەسەر گۆشتی دیناسوورە گیا خۆرە کان ئەژیا
زانای لێکۆڵینە کۆنەکان  فيليب كيري 9 بەبەرد بوونی ئەلبيروتوروس کە پێکەوە بوون دۆزی یەوە ،کە تەمەیان جیاواز بوە بۆیە وای بۆ ئەچن لە شێوەی گرۆپ و خێزان ژیاوون
یەکەم کەس کە پاشماوەی ئەلبيروتوروس دۆزی یەوە جوزيف تيريل بوو لە باشووری كەندا ساڵی 1884 م ، زانا سبورون   لە هەمان ساڵی 1884 م
.
ڕیز بەندی زانستی ئەلبيروتوروس :-

Kingdom Animalia
Class Archosauria
Order Saurischia
Suborder Theropoda
Infraorder Coelurosauria
Superfamily Maniraptoriformes
Family Tyrannosauroidea
Genus Albertosaurus

شوێنی دۆزینەوەی



ALLOSAURUS -4 (( ئەلسوروس ))



ئەلسوروس ، لە جۆرە گەوورە کانی دیناسور دا ئەنرێ کە درێژی ئەگاتە 38 پێ واتە 12 مەتر  و کێشی نزیکەی 1400 کیلۆغرامە   

ئەلسوروس  لە کۆتای سەردەمی تەباشیری ژیاوە  واتە لە نێوان 144-154 ملێون ساڵ

ئەلسوروس  خاوەنی قاچێکی درێژە کە ئەگاتە   1.38 مەتر و سووقانی ڕانی  30 بوصە یان 77 سم ,ڕۆشتنی خێرا و هەنگاوی گەوورە بوە کە نێوانیان 2.72 مەتربووە .

مللی ئەلسوروس زۆر بەهێز بوەو لە شێوەی S ، کلکێکی بەهێزیشی هەبوە
وێنەی سووقانی ئە لسوروس




ئەلسوروس  لە دیناسوورە گۆشت خۆرەکان بوە کە لەسەر دیناسوورە گیاخۆرەکانی تر ژیاوە وەک  ستيجوسوروس 
خاوەنی دنێکی تیژ و بەهێز بوە
ئەمەش وێنەی ددانێک یەتی



ناوی شی لەلایەن زانای لێکۆڵی نەوە کۆنەکان ثنيل سي هور ساڵی 1883م ،یەکەم دۆزینەوەی سووقانی تەواوی ئەم  ئەم جۆرە دیناسۆرە لە لایەن ( ئەم بی فليتش )لە كولوراد نەتەوە یەک گرتوەکانی ئەمەریکا.

ک زیاد لە 60 بونەبەردی ئەم جۆ دۆزرایەوە لە شوێنی ناوو براوو.

ڕیز بەندی زانستی ئەلسوروس
Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Saurischia
Suborder Theropoda
Family Allosauridae
Genus Allosaurus

لەم جۆرانەشی لێ دۆزراوەتەوە

species A. fragilis
species A. amplexus
species A. atrox
species A. ferox



AMARGASAURUS -5 (( ئەمارجاسورس ))


ئەمارجاسورس  لە دیناسوورە گیا خۆرە گەوورە کانە،کە لەسەرەتای سەردەمی تەباشیری ژیاوە   واتە لە نێوان  125-131 ملێون ساڵ

ئەمارجاسوروس درێژی 33 پێ یە واتە 10 مەتر و کێشی 5000 کیلۆغرامە، .

يخرج على طول ظهره صفان من الفقرات الخارجة من العمود الفقري قد تكون مغطاة بجلد ، و هي تعمل على زيادة حجمه في نظر الديناصورات الأخرى المفترسة ، و هي تعمل أيضا على امتصاص أو إصدار الحرارة لطقوس الهيمنة و التزاوج .




سەرێکی بچووک و کلکێکی درێژ و چوار پەل کە دوانی پێشەوەی بچووک ترە لە چاوە ئەوانەی دواوە

هەڵبەت وەک ووتمان گیا خۆرە کە بۆی ئەچن سنۆبەر خۆراکی سەرەکی بووبێ .

ئەمارجاسوروس  یەکەم جار لە دۆڵێکی قووڵ بە ناوی ( لا ئەمارجا ) لە ئەرجەنتین، ناوە کەشی هەر بەناوی ئەوو دۆڵەوە نراوە  وە ئەم ناوە زانای لێکۆڵینەوە کۆنەکان هذا الاسم عالم  يالجادو جوس بونابارت عام 1991 م .لێی نا

شوێنی دۆزینەوەی





ANATOTITAN -6 (( ئەناتوتيتان ))





ئەناتوتيتان لەوو دیناسوورانەیە کە لە کۆتای یەکانی سەردەمی تەباشیری دا ژیاوە  واتە پێش 65-70 ملیۆن ساڵ 
ئەناتوتيتان درێژی یەکەی 33 پێ یە واتە 10 مەتر و کێشی 7300 کیلۆغرام .
چوار پەلی هەبوە کە هەر یەکەیان سێ بەشی بچووکی لێ بۆتەوە لە شێوەی سەری مراوی چوە

وە بە کۆمەڵیش ژیاوە وەک زووربەی دیناسوورە گیا خۆرەکان
هەڵبەت لە دەنووکیا دانی نەبوە بەس لەناوو دەمیا هەی بوە کە بە ووردی و ژمارەیان 720 دان بوە

پاشماوەی ئەم دیناسوورە لە  مونتانا وداكوتا ی باشووری ئەمەریکا دۆزرایەوە
ناوو نانی لەلایەن زانایان
ڕاڵف تشابمان و مايكل كي . بريت سورمانفی ساڵی 1990 م .



شوێنی دۆزینەوەی




ANKYLOSAURUS -7 (( ئەنكيلوسوروس ))





ئەنكيلوسور یەکێکە لەوو دێناسوورانەی لە بەشەکانی کۆتای سەدەمی دەباشیری ژیاوە واتە لەنێوان 65-70ملێۆن ساڵ
ئەنكيلوسوروس قەبارەیەکی گەوورەوو جەستەی بەشێوەیەکی باش پارێزراوە  درێژی لەنێوان 25 -35 پێ یە کە 7.5 بۆ 10.7 مەتر ئەکات .
بەشی سەرەوەی جەستەی بە تەواوی پارێزراوە دژ بەدێناسوورە گۆشت خۆرکان .
چوار پەلەی کوورت و دوانەکەی پێشەوە کوورت بوە و ملێکی کوورتی هەبوو و کاسەیەکی سەری فراوان بەڵام مێشکیبچووک بوە لەچاوو کاسەی سەری




هەڵبەت ئەم بوونەوەرە گەوورەیە بەجەستە گیا خۆر بوە بۆیە پێویستی بە ڕیژەیەکی زۆر گیا بووە  کە توانای هەزم کردنی  ڕووەکە ڕەقە کانیش بوە و لە ئەنجامی ئەمە غازێکی زۆری بەرهەم هێناوە !!

ددانی ئەلا نكيلوسوروس



پاشماوە بونبەبەردینەی ئەم دێناسوورە لە  ڕۆژاوای ئەمەریکا (مونتانا) و کەنەدا(ئەلبیرتا) هەر وەها لە نزیک (سووکر،بولیڤیا ، لە ئەمەریکای باشوور، ناوو نانی لە لایەن 
بارنوم براون لە 1908 م .

شوێنی دۆزینەوەی


ڕێز بەندی زانستی ئە لنكيلوسوروس :-

Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Ornithischia
Suborder Thyreophora
Superfamily Ankylosauria
Family Ankylosauridae
Genus Ankylosaurus




APATOSAURUS -8 (( ئەباتوسوروس ))



ئەلاباتوسوروس یەکێکە لەوو دێناسوورانەی لە بەشە کۆتاییەکان سەردمی    جوراسی  واتە پێش 146-157ملێون ساڵ

ئەلاباتوسوروس  بە زەبەلاح ترین دێناسۆر دا ئەنرێ کە لەسەر زەوی ژیا بێ  کە درێژی لە نێوان 70-90 پێ یە واتە 21 بۆ 27 مەتر و کێشیشی 35 بۆ 30 تەن بووە 
سەری بە درێژی 2 ێ بوە یان تۆزێ کەم تر کاسەی سەری درێژ کۆلە بوە ، ملێکی درێژی هەبوە کە لە 15 بڕگەی سووقانی پێک هاتووە، چوار پێ بووە و دوانی پشتەوەی درێژ تر وە لە چاوو ئەوانەی پێ شەوە

بەرزی سەری ل عەردەوە 7 پێ  کە یەکسانە بە 5.4 مەتر و کە باڵای لە دێناسۆری گۆشت خۆر( ئە لوسور) بەرز ترە



ئەلاباتوسوروس لە دێناسۆرە گیا خۆرەکانە و درێژی ملی یارمەتی ئەدات بگاتە زووربەی زۆری ڕووەکەکان و درەختە بەرزەکان


لە چاوو درێژی مللیا  بۆ ەوەی خوێن بگەیەنێتە سەری  پێویستی بە چوار ئەوەندە پاڵەپەستۆی خوێن ی ئێمەیە واتە
400ملم زئبق
زانای لێکۆڵینەوە کۆنەکان  ئەمەریکی وثنيل سی لە ساڵی
1877 م
ناوو پێناسەی بۆ دا ناوە
زۆر لە پاشماوە بون بەبەردی یەکانی ئەم دیناسۆرە لە
كولورادو، أوكلاهوما، يوتا، و وايمونج، ی نەتەوە یەکگرتووە کانی ئەمریکا دۆزراوەتەوە
شوێنی دۆزینەوەی




ڕیز بەندی زانستی ئەلا باتوسوروس :-

Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Saurischia
Suborder Sauropoda
Family Diplodocidae
Genus Apatosaurus





AVIMIMUS -9 (( ئەفيميموس ))




ئەفيميموس دێناسوورێکە لە شێوەی باڵندە کە بۆی ئەچن  پەڕێکی تەنکی هەبووبێ و زۆر چالاک و خێرایە
ئەفيميموس لە بەشە کۆتای یەکانی سەردەمی تەباشیری ژیاوە
کە نزیکەی 85 بۆ75 ملێۆن ساڵ پێش ئێستا
درێژی 3 پێ یە واتە 1 مەتر و کێشی 15 کێلۆ غرام

دەنووکێکی بێ دانی هەبووە ، کللکێکی کوور و دووقاچی درێژ

ئەفيميموس ڕەنگە لە گۆشت خۆر و گیا خۆر بوبێ
کە لەەر خواردنی ئاگەڵە بچووکەکان و مێر و هێلکە و هەندێ جۆری گژ و گیا

چوار پاشماوەی سووقانی ئەفيميموس لە منغۆلیا  دۆزراوەتەوە
ناوونران و ڕیز بەند کردنی زانستی لە لایەن
زانای لێکۆڵینەوە کۆنەکانی ڕووسی
سيرجی ميخايلوفيتش كورزانوف لە ساڵی 1981م .



ئەوو شوێنانەی لێی دۆزراوونەتەوە



ڕیز بەند :-

Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Saurischia
Suborder Theropoda
Superfamily Maniraptoriformes
Family Avimimidae
Genus Avimimus
Species portentosus






BARYONYX -10 (( باريونيكس ))


باريونيكس لەوو دێناوورانەیە کە لە سەردەمە سەرەتای یەکانی تەباشیری ژیاوە
واتە پێش 125 ملێۆن ساڵ

مانای باريونيكس  واتە جنگی قوورس



درێژی   باريونيكس  نزیکەی 32 پێ یە واتە  نزیکەی9.5 مەتر
کێشی 2 تەن بووە  ،
وە لەجۆری گۆشت خۆرەکان بوە.
قەپۆزی بە شێوەیەکی زۆر لە قەپۆزی تیمساح چووە
وە 96 ددانی بچووکی هەبوە
ڕەنگە یەکەم دێناسۆر بووبێ کە ماسی خواردبێ و و وورچ ئاسا لە کەناری ڕووبارە کانەوە ڕاوی کردوون

ماشماوە بوون بەبەردی یەکانی باريونيكس
لە( سری)ی (ئینگلتەرا) لە لایەن
ولیام واکر لە ساڵی 1983  دۆزرایەوە
لە ساڵی 1987 لەلایەن زانایانی لێکۆڵێنەە زانستی یە کۆنەکان
ئەنجيلا سی . ميلنير وألن جی . تشاريج
بە زمانی بەریتانی ناونرا

شوێنی دۆزینەوەی








Brachiosaurus -11 (( بارتشيوسورس ))




براتشيوسوروس یەکێک بووە لە درێژ و قەبەترین دێناسۆر کە لە سەردەمی بەشەکۆتای یەکانی جوراسی ژیاوە
واتە نزیکەی 156-145 ملێون ساڵ پێش ئێ ستە
براتشيوسوروس مللێکی درێژ و سەرێکی بچووک و کلککی ئەستووری هەبووە



وەک لە وێنەکەدا ئەی بینین ئەم جۆرە جیاوازی هیە لەچاوو دێناسوورەکانی تر کە دووپەلی پێشەوەی درێژ ترە و زیاتر شێوەی زەڕافە ئەدا لە گەڵ ملە درێژەکەی
درێژی نزیکەی 86 پێ واتە 26 مەتر
کێشی شی نزیکەی 80 بۆ 30 تەن بووە
وە 52 ددانی هەیە کە دابەش بوە  بە یەکسانی بەسەر شاویلگەی سەر و خوارووی
بوونی کوونی گەوورە لە لووتەکانی دا  نیشانی ئەدا کە  زۆر هەستیار بوە لە بۆن کردن




هەڵبەت لە گیا خۆرەکانە ئەم جۆرە
پاشماوە کانی لەدۆڵی ڕووباری گەوورە لە ڕۆژاوای كولورادو نەتەوە یەک گرتووە کانی ئەمەریکا دۆزرایەوە.
لە ساڵی 1900
ناوونانی لە لایەن  زانای لێکۆڵینەوە کۆنەکان
ئەلمير إس . ريجس
لە ساڵی 1903  بوو
.



ڕیز بەندی زانستی :-

Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Saurischia
Family Brachiosaurid
Subfamily Brachiosaurinae
Genus Brachiosaurus

وێنەیەکی سووقانی نزیک کراوەی براتشيوسورس



وێنەیەک بۆ بەراوورد کرد








CAMARASAURUS -12 (( كاماراسوروس ))





كاماراسوروس کۆتای یەکانی سەردەمی جۆراسی کە 155 بۆ145 ملێۆن ساڵ پێش ئێستە ژیاوە
كاماراسوروس لە دێناسوورە زەبەلاحەکانە کە درێژی  نزیکەی65بۆ 24 پێ کە یەکسانە بە 20 بۆ 7.5 مەتر و
کێشی
28000 کیلۆ غرامە
لە جۆرا گیا خۆ رەکانەو ملو کلکێکی ئەستوورو قاچەکانی شی ئەستوور بوون هەر ەها
بە پێی ئەوەی پاشماوەکانی دۆزراوونەتەوە کە گشت جۆرێکی بچووک و گەوورەی تیا بوە  ئەیسەلمێنێ کە بە کۆمەڵ ژیاوون
شێوەی ددانی ئەم جۆرە دێناسۆرە (كاماراسوروس)


زووربەی زۆری پاشماوە بونبەبەردینەکانی ئەم جۆرە دێناسۆرە لەباشووری ئەمەریکا دۆزراوەتەوە
( كولورادو، نيو مكسيكو، يوتا، ووايمونج)
ناوو نانی لە لایەن زانا شارب ئەدوارد
بووە لە ساڵی 1877 م
.
شوێنی دۆزینەوەی




CAMPTOSAURUS -13 (( كامباتوسورس ))



كامباتوسورس  یەکێکە لە دێناسۆرە گیا خۆرەکان
کە لە بەشەکتای یەکانی سەدەمی جووراسی واتە نزیکەی
156 بۆ 145 ملێۆن ساڵ پێش ئێستە ژیاوە
درێژی نزیکەی 23بۆ 16 پێ یە کە ئەکاتە 7 بۆ 5 مەتر
کێشیشی 1000 کیلۆ غرامە
100 دان ددان لە دامیا و دەنووکێکی گرنج گرنجی هەبووە و
‌اچەکانی درێژ ترن لە دەستەکانی
پاشماوە بوونبەبەردینەکانی  كامبتوسوروس
لە بەشێک لە ئەمەریکای باکوور و ئەووروپا
بەس سەرەتا ل یوتای ئەمەریکی دۆزرایەوە
ناوو نانی لە لایەن کۆکەرەوەی ماشماوە دێناسۆری یەکان
زانا  وثنيل سی . هور  بوو
لە ساڵی 1885م

شوێنەکانی دۆزراوونەتەو لێی



ڕیزبەندی زانستی :-

Kingdom Animalia
Phylum Chordata
Class Archosauria
Order Ornithischia
Suborder Ornithopoda
Family Iguanodontidae
Genus Camptosaurus



========================================
لە کۆتایدا
لێتان ناشارمەوە ئامادە کردنی ماندووی کردم بەڵام خۆشحاڵ ئەبم  سوودێکم گەیاندبێ پێتان
وەرگیراوە بۆ زانیاری
لە ئامادە کردن و وەرگێڕانی نامۆ